ਮੁਕਤਾ (Mukta)

In Gurmukhi script, a lone alphabet without a “Matra” means nothing. 
It is assumed that, the alphabet always has the “Mukta” Matra with it.

There is no sign to represent the Mukta. It is pronunced with a soft “a” sound as in the word”cut”

In Gurbani Writings Mukta is used with the last letter of a word for the following purposes:

1) To indicate plural Nouns: 

ਸੰਤ, ਪਾਠ, ਵਾਰ, ਦਿਨ, ਮਾਹ, ਜਨ, ਪੰਡਿਤ, ਪਾਪ, ਨਰਕ, ਦੇਸ, ਭੁਖ.

2) To indicate plural Pronouns: 

ਇਹ, ਤਿਨ, ਜਿਨ, ਸਭ, ਸਗਲ, ਉਨ, ਇਨ.

3) To indicate plural Adjectives:

ਅਮੁਲ, ਇਕ, ਅਗਮ, ਅਗੋਚਰ.

4) To indicate feminine Nouns:

ਦੇਹ (Body), ਧਨ (Women), ਮਹਲ, ਸੇਵ, ਖੇਹ, ਕਲਮ, ਪੀਰ.

ਰਾਤੀ ਰੁਤੀ ਥਿਤੀ ਵਾਰ (ਪਉੜੀ 34) “Vaar” is Plural Noun

ਕਵਣ ਥਿਤਿ ਕਵਣੁ ਵਾਰੁ (ਪਉੜੀ 21) “Kavan” is Adjective ( Singular)“Vaar” is Noun (Singular )

5) In the case of a compound word ( consisting of two separate words), the Aunkar of the first half-complete word, is omitted or replaced with “Mukta.”. 

ਗੁਰਸਿਖ: ਗੁਰਸਿਖ ਹਰਿ ਬੋਲਹੁ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ॥ (Gur-Sikh : A compound word ਗੁਰੁ to ਗੁਰ)
ਗੁਰੁ ਸਿਖ: ਮੰਨੈ ਤਰੈ ਤਾਰੇ ਗੁਰੁ ਸਿਖ (ਪਉੜੀ 15) (Gur(u) Sikh : A non-compound word)

ਗੁਰਬਾਣੀ: ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਕਰਮਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਏ॥ (Panna 67) (Gurbanee : A compound word ਗੁਰੁ to ਗੁਰ)
ਗੁਰੁ ਬਾਣੀ: ਗੁਰੁ ਬਾਣੀ ਕਹੈ ਸੇਵਕੁ ਜਨੁ ਮਾਨੈ ਪਰਤਖਿ ਗੁਰੂ ਨਿਸਤਾਰੇ ॥੫॥ (Panna 982) (Gur(u) Banee: A non-compound word)

6) When a Noun word is used as a Vocative Case (ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ). Then noun’s “Aunkar” vowel is omitted or replaced with “Mukta” vowel.
ਮਨ ਏਕੁ ਨ ਚੇਤਸਿ ਮੂੜ ਮਨਾ ॥ ਹਰਿ ਬਿਸਰਤ ਤੇਰੇ ਗੁਣ ਗਲਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (Panna 12) “O my mind”
ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਮਨ ਮੇਰੇ ॥ ਨਾਨਕ ਪਾਵਹੁ ਸੂਖ ਘਨੇਰੇ ॥੧॥ (Panna 264) “O my mind”

7) When a Noun word is used as Nominative Case (ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ). Then the “Aunkar” vowel stays with the Noun word.
ਹੋਰਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਨਿ ਸੇ ਮੈ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਨਿ ਨਾਨਕੁ ਕਿਆ ਵੀਚਾਰੇ ॥ (ਪਉੜੀ 27)
ਸੁਨਿ ਮੀਤਾ ਨਾਨਕੁ ਬਿਨਵੰਤਾ ॥ ਸਾਧ ਜਨਾ ਕੀ ਅਚਰਜ ਕਥਾ ॥੧॥ (Panna 271)

8) When a Noun or Pronoun word is used as Possessive Case (ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ). There is a hidden preposition in the Noun word.
to get a meaning like ਦਾ, ਦੇ, ਦੀ (“due to” or “with” etc). Then noun word’s “Aunkar” is replaced by “Mukta” vowel.

ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੁਝੀਐ ਪਾਈਐ ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ ॥੫॥੩॥੩੬॥  ਮੋਖ ਦਾ ਦੁਆਰੁ  (door of salvation) (Panna 27 )

(ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ) can be interpreted as ਗੁਰ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ। Grace of Gur (Gur Dee Kirpa).

ਕਰਮੀ ਆਵੈ ਕਪੜਾ ਨਦਰੀ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 4)
ਮੰਨੈ ਪਾਵਹਿ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 15)

NOTE: In the above 2 Pauries of Jap (ਜਪੁ) the word “Mokh Duaar” (ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ) is written with a “Aunkar” on word (ਮੋਖੁ) which seems to be Grammatically incorrect or Paathantar. So in these 2 lines, it cannot be interpreted as (Muktee Daa Duaar) here. Another 31 times in the rest
“Pothi Parmeshar Ka Thaan” the word is “Mokh Duaar ” (ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ) is written with a “Mukta” on (ਮੋਖ).

9) When a Noun is followed by a Preposition. Then Noun words’s “Aunkar” vowel is replaced by “Mukta” vowel.

ਸਾਚੇ ਨਾਮ ਕੀ ਲਾਗੈ ਭੂਖ ॥  (Panna 9 )
ਸਾਚੇ ਨਾਮ ਕੀ ਤਿਲੁ ਵਡਿਆਈ ॥  (Panna 9 ) In both these cases word Naam’s (ਨਾਮ) “ਮ” is Mukta because it is followed by the preposition “Kee” (ਕੀ).

ਅਖਰੀ ਨਾਮੁ ਅਖਰੀ ਸਾਲਾਹ ॥(ਪਉੜੀ 19)
ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ  ਧਿਆਇਆ ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ ॥ (ਸਲੋਕੁ) In both these cases the word Naam (ਨਾਮੁ) is written with Aunkar vowel on “ਮ”.

ਸੁਣਿਐ ਲਾਗੈ ਸਹਜਿ ਧਿਆਨੁ ॥ (ਪਉੜੀ 10)
ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ ਸਰਮੁ ਪਤੁ ਝੋਲੀ ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ॥ (ਪਉੜੀ 28) The same grammatical rule applies to the word Dhian (ਧਿਆਨੁ / ਧਿਆਨ).

10) When a Pronoun word is followed by a preposition. Then Pronoun word’s “Aunkar” vowel (ਜਿਸੁ, ਤਿਸੁ, ਉਸੁ, ਇਸੁ) is replaced by “Mukta” vowel. (ਜਿਸ, ਤਿਸ, ਉਸ, ਇਸ)

ਜਿਸੁ ਹਥਿ ਜੋਰੁ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸੋਇ ॥ ਨਾਨਕ ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 33)
ਜਿਸੁ ਨਦਰਿ ਕਰੇ ਸੋ ਉਬਰੈ ਹਰਿ ਸੇਤੀ ਲਿਵ ਲਾਇ ॥੪॥ (Panna 27) Without a preposition the word “Jis(u)“(ਜਿਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਜਿਸ ਨੋ ਬਖਸੇ ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ ॥ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ॥ (ਪਉੜੀ 25)
ਜਿਸ ਹੀ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ ਹੈ ਤਿਸ ਹੀ ਕਾ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥ (Panna 27)
ਜਿਸ ਨਉ ਆਪਿ ਦਇਆਲੁ ਹੋਇ ਸੋ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮਿ ਸਮਾਇ ॥ (Panna 27) With a preposition the word “Jis” (ਜਿਸ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਤੀਰਥਿ ਨਾਵਾ ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵਾ ਵਿਣੁ ਭਾਣੇ ਕਿ ਨਾਇ ਕਰੀ ॥ (ਪਉੜੀ 6)
ਜੇ ਤਿਸੁ ਨਦਰਿ ਨ ਆਵਈ ਤ ਵਾਤ ਨ ਪੁਛੈ ਕੇ ॥ (ਪਉੜੀ 7) Without a preposition the word “Tis(u)” (ਤਿਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਤਿਸ ਤੇ ਭਾਰੁ ਤਲੈ ਕਵਣੁ ਜੋਰੁ ॥ (ਪਉੜੀ 16)
ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਕੀਤਾ ਆਪਣਾ ਜਿਵ ਤਿਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ॥ (ਪਉੜੀ 27) With a preposition the word “Tis” (ਤਿਸ  ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਹਕੁ ਪਰਾਇਆ ਨਾਨਕਾ ਉਸੁ ਸੂਅਰ ਉਸੁ ਗਾਇ ॥ (Panna 141)
ਤੈਸਾ ਹਰਖੁ ਤੈਸਾ ਉਸੁ ਸੋਗੁ ॥ (Panna 275)  Without a preposition the word “Os(u)” (ਉਸੁ ) has retained its Aunkar vowel.

ਉਸ ਤੇ ਬਾਹਰਿ ਕਛੂ ਨ ਹੋਗੁ ॥ (Panna 177)
ਬਹੁਰਿ ਉਸ ਕਾ ਬਿਸ੍ਵਾਸੁ ਨ ਹੋਵੈ ॥ (Panna 268) ) With a preposition the word “Tis” (ਉਸ ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

ਇਸੁ ਕਲਿਜੁਗ ਮਹਿ ਕਰਮ ਧਰਮੁ ਨ ਕੋਈ ॥ (Panna 160)
ਇਸੁ ਦੇਹੀ ਕਉ ਬਹੁ ਸਾਧਨਾ ਕਰੈ ॥ (Panna 265) Without a preposition the word “Is(u)” (ਇਸੁ) has retained its Aunkar vowel.

ਇਸ ਕਾ ਬਲੁ ਨਾਹੀ ਇਸੁ ਹਾਥ ॥ (Panna 277)
ਇਸ ਤੇ ਊਪਰਿ ਨਹੀ ਬੀਚਾਰੁ ॥ (Panna 292) With a preposition the word “Is” (ਇਸੁ) has lost its “Aunkar” vowel to “Mukta” vowel.

11) The pronoun “Eh(u)” (ਇਹੁ/ਏਹੁ) which literary means “this”, has three (3) different written forms in Gurbani.

a) ਇਹੁ / ਏਹੁ The letter H {ਹੁ} with a”Aunkar” vowel. (Masculine Singular form)
b) ਇਹ / ਏਹ The letter H {ਹ} with a”Mukta” vowel. (Feminine form)
c) ਇਹਿ / ਏਹਿ The letter H {ਹਿ} with a”Siharee” vowel. (Plural form)

ਏਹੁ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 16) The noun Lekha(u) (ਲੇਖਾ) is in Masculine Singular form.
ਏਹੁ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ (ਪਉੜੀ 24) The noun Unt(u) (ਅੰਤੁ) is Masculine Singular form.
ਏਹੁ ਸੰਸਾਰੁ ਬਿਕਾਰੁ ਸੰਸੇ ਮਹਿ ਤਰਿਓ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ॥ (Panna 13) The noun Sansar(u) (ਸੰਸਾਰੁ) is Masculine Singular form.
ਜਿਸਹਿ ਜਗਾਇ ਪੀਆਵੈ ਏਹੁ ਰਸੁ ਅਕਥ ਕਥਾ ਤਿਨਿ ਜਾਨੀ ॥੨॥ (Panna 13) The noun Ras(u) (ਰਸੁ) is Masculine Singular form.

ਚਿਰੰਕਾਲ ਇਹ ਦੇਹ ਸੰਜਰੀਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ((Panna 176) The noun Deh (ਦੇਹ ) is Feminine form.
ਜਾਸੁ ਜਪਤ ਇਹ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਬੁਝੈ ॥ (Panna 106) The noun Trishna (ਤ੍ਰਿਸਨਾ) is Feminine form.
ਜਲਉ ਇਹ ਜਿਹਵਾ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ॥ (Panna 158) The noun Jehva (ਜਿਹਵਾ) is Feminine form.
ਤਨੁ ਮਨੁ ਧਨੁ ਅਰਪੀ ਸਭੋ ਸਗਲ ਵਾਰੀਐ ਇਹ ਜਿੰਦੁ ॥ (Panna 47) The noun Jind(u) (ਲਛਣ ) is Feminine form.
ਨਾਨਕ ਕਰਮੀ ਇਹ ਮਤਿ ਪਾਈ ॥ (Panna 278) The noun Mat(i) (ਮਤਿ ) is Feminine form.

ਜਪ ਤਪ ਸੰਜਮ ਕਰਮ ਕਮਾਣੇ ਇਹਿ ਓਰੈ ਮੂਸੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (Panna 216) The nouns Jap,Tap, Sanjam and Karam (ਜਪ, ਤਪ, ਸੰਜਮ, ਕਰਮ) are plural.
ਦੁਸਟ ਬਿਦਾਰੇ ਸਾਜਨ ਰਹਸੇ ਇਹਿ ਮੰਦਿਰ ਘਰ ਅਪਨਾਏ ॥ (Panna 1266) The nouns Mandir and Ghar (ਮੰਦਿਰ, ਘਰ) are plural.
ਕੇਤਿਆ ਦੂਖ ਭੂਖ ਸਦ ਮਾਰ ॥ ਇਹਿ ਭਿ ਦਾਤਿ ਤੇਰੀ ਦਾਤਾਰ ॥ (ਪਉੜੀ 25) The nouns Dookh and Bhookh (ਦੂਖ, ਭੂਖ) are plural.
ਅਮੁਲੀਕ ਲਾਲ ਏਹਿ ਰਤਨ ॥ (Panna 295) The nouns Laal and Ratan (ਲਾਲ, ਰਤਨ) are plural.

ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ (Conclusion):
Usage of the Pronoun “EH” (ਏਹ) further depends upon the nature of the nouns used in the stanza.
For masculine Singular nouns, the pronouns (ਏਹੁ / ਇਹੁ) has been used.
For feminine nouns, the pronouns (ਏਹ / ਇਹ) has been used.
With a Plural nouns, the pronoun (ਏਹਿ / ਇਹਿ) has been used.
Hence, the vowel “Aunkar” and vowel “Siharee” with the pronoun word “EH” (ਏਹ) are used as ” grammatical endings.”
Attention “MUST” be paid towards its Pronunciation.
These pronouns should be pronounced as “EH” (ਏਹ) and not as “EHO” (ਏਹੋ).

The pronoun “EHO” (ਏਹੋ) is a different pronoun used in Gurbani Writings  which  means “just this”
The pronoun “EHO” (ਏਹੋ).
ਧਰਮ ਖੰਡ ਕਾ ਏਹੋ ਧਰਮੁ ॥ (ਪਉੜੀ 35)
ਗੁਣੁ ਏਹੋ ਹੋਰੁ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥ (Panna 9)
ਘਰਿ ਘਰਿ ਏਹੋ ਪਾਹੁਚਾ ਸਦੜੇ ਨਿਤ ਪਵੰਨਿ ॥ (Panna 12)
ਹਉਮੈ ਏਹੋ ਹੁਕਮੁ ਹੈ ਪਇਐ ਕਿਰਤਿ ਫਿਰਾਹਿ ॥ (Panna 466)
ਮੰਦਾ ਕਿਸੈ ਨ ਆਖੀਐ ਪੜਿ ਅਖਰੁ ਏਹੋ ਬੁਝੀਐ ॥ ਮੂਰਖੈ ਨਾਲਿ ਨ ਲੁਝੀਐ ॥੧੯॥ (Panna 473)

12) The Nouns along with Prepositions such as (ਬਿਨੁ, ਮਾਹਿ and ਸੇਤੀ ) will have a Mukta ending as well.

ਭਾਈ ਰੇ ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਗਿਆਨੁ ਨ ਹੋਇ ॥ (Panna 59)
ਜਿਨ ਕੈ ਰਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 8)
ਸਗਲ ਕੀ ਚਿੰਤਾ ਜਿਸੁ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 282)
ਭਾਈ ਰੇ ਹਰਿ ਹੀਰਾ ਗੁਰ ਮਾਹਿ ॥ (Panna 22)
ਮੰਨੈ ਧਰਮ ਸੇਤੀ ਸਨਬੰਧੁ ॥ (Pauree 14 )
ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਤੀ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ਸਦਾ ਸਦਾ ਰੰਗੁ ਮਾਣਿ ॥ (Panna 43)

Exception: The pronouns ਜਿਨਿ, ਤਿਨਿ, ਉਨਿ and ਇਨਿ are the Singular forms of the corresponding pronouns ਜਿਨ, ਤਿਨ, ਉਨ and ਇਨ.

ਜਿਨਿ ਸੇਵਿਆ ਤਿਨਿ ਪਾਇਆ ਮਾਨੁ ॥ (ਪਉੜੀ 5) He who serve Him, obtain’s honour. (Singular)
ਜਿਨ ਕਉ ਸਤਿਗੁਰਿ ਥਾਪਿਆ ਤਿਨ ਮੇਟਿ ਨ ਸਕੈ ਕੋਇ ॥ (Panna 17) None can unseat those, who were installed by Satgur. (Plural)